آب انبار در معماری ایران

آب انبار در معماری ایران

آب انبار در معماری ایران آب ‌انبار حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیرِ زمین در

شهرها، روستاها، دژها، مسیرهای کاروان رو (در رباط ها و کاروان سراها) و در دل کوه ها ساخته می شد.

به این شکل دسترسی به آب در روزهای کم آبی، زمان محاصره توسط دشمن و استفاده از آب خنک در تابستان آسان تر بود.

به آب انبار، اَنباز، حوض انبار، سردابه، بِرکه، مَصنَع، مَنبَع و گاه آبدان نیز گفته می شد. در گویش یزدی، آب انبار

را “اومبار”می نامند. طبق تحقیقات انجام شده از گذشته دور تا زمان قاجار به آب انبار “مَصنَعه” می گفتند.

تاریخچه آب‌انبار:

یکی از روش‌های ذخیره آب آشامیدنی در قدیم‌الایام در ایران، ساخت آب‌انبار بوده است؛ به همین خاطر آب‌انبار

را یکی از بناهای زادبومی ایران به شمار می‌آورند. آب انبارها به‌عنوان یکی از بناهای عام‌المنفعه، از منزلت و

جایگاه فراوانی در فرهنگ و تمدن ایران زمین برخوردار بودند.

تاریخچه ساخت آب انبارها و سبک معماری این بناها به‌شکل عمده به چهار دوره تاریخی تقسیم‌بندی می‌شود:

آب انبارهای ماقبل دوران صفوی:

این آب انبارها قدیمی‌ترین آب انبارهای موجود در ایران هستند که عمق بسیار زیادی دارند و سقف‌های مخروطی

یا نیم‌کره داشته‌اند و به‌صورت کلی، بدون تزیینات و آلایش ساخته شده‌اند. با این تفاسیر می‌توان گفت که

قدیمی‌ترین آب‌انبار

ایران که تاریخچه ساخت آن به ٣۵٠٠ سال پیش بازمی‌گردد و آب شهر ایلامی «دوراونتاش» یعنی چغازنبیل در

خوزستان کنونی را تأمین می‌کرده است نیز بایستی چنين معماری داشته باشد.

آب انبارهای دوران صفوی:

معماری این دسته از آب انبارها نسبت به ماقبل خود تغییراتی به خود دیده است. از قبیل تزیینات ساده سردر و

سقف‌های تخت و صاف، وجود ستون در محل منبع اصلی آب جهت ساخت مسجد و اماکن مذهبی روی این آب

انبارها است.

آب انبارهای دوران قاجار:

این دسته از بناها به‌لحاظ معماری سردرهای خود نقطه تمایز تاریخی دارند و با توجه به شکوه و زیبایی نسبت به

گذشته آب انبارها، از دو نسل قبل خود متمایز هستند. قبل از فراگیری استفاده از مصالح نو، این دسته از بناها با

ماسه‌آهک، گل‌آهک و ساروج و آجرهای قدیمی ساخته می‌شدند.

آب انبارهای عصر حاضر:

می‌توان گفت که آب انبارهایی که در حال حاضر ساخته می‌شوند، برگشت به معماری ماقبل دوران صفوی است؛

اما با تفاوت‌های جزئی. چراکه با طراحی ساده سردر این آب انبارها از معماری صفویه و قاجاریه دور شده اما عمق

کمتری دارند. به وجود مصالح نو از قبيل سیمان، آجر استاندارد و گچ، به‌وفور در این بناها یافت می‌شود.

دلایل تأسیس و احداث آب‌انبارها:

• ذخیره آب برای زمان‌های خشک سال
• خنک ماندن آب در تابستان

در ایران توزیع آب و آب‌انبار امری اعتقادی بوده و ریشه ارزش‌ها و باورهای اسلامی داشته. آب‌انبارها معمولاً در

مراکز شهر و محل تجمع مردم و همچنین در کاروانسراها تأسیس می‌شده تا دسترسی به آب آسان باشد.

نحوه ساخت آب‌انبار، تصفیه و عایق‌بندی آن با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد. برای تصفیه از روش‌های

فیزیکی و شیمیایی استفاده می‌شود. ته‌نشین شدن مواد زاید، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور

تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده، استفاده از ترکیبات آهکی جهت گندزدایی و استفاده از کیسه‌های

زغال به منظور بوگیری از جمله این روش‌ها است.

عناصر تشکیل دهنده ساختمان آب‌انبار:

مواد و مصالح بکار رفته در ساختن آب‌انبارها عبارت است از سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج. ساختمان آب‌انبارها

با توجه به محل قرارگیری آن متناسب با آب و هوای آن منطقه تعیین می‌گردد.

معماری آب انبارها:

فن ساختمان و شيوه معماري در ساختمان آب‌انبارها داراي اعتبار خاصي است؛معماري اين واحدها در مناطق

مختلف تحت تاثير سبك‌هاي معماري محلي و اسلوب‌هاي متناسب با آب و هواي مناطق متفاوت قرار گرفته است

و سازندگان و مهندسان با دقت و نكته‌‌سنجي بسيار، به مسائل عمده‌اي چون ميزان فشار آب بر كف و سطح

آب‌انبار، تهويه، تصفيه و جلوگيري از آلودگي آب، توجه كامل داشته‌اند.

نكته: آب‌انبارها علاوه بر نقش مهمي‌ كه در زندگي روزمره مردم داشته، از موقعيت خاصي نيز در فرهنگ و

اعتقادات مردم برخوردار بوده تا جايي كه گاهي جنبه تقدس هم يافته‌ است

چگونه آبگیری آب انبار :

بدین ترتیب که گروهی که به «میرآب» معروف هستند  و از گذشته این سنت حسنه را از پدرشان به ارث برده اند

شروع به اینکار می کنند.

آنها در ابتدا ته مانده آب موجود در مخازن را تخلیه و سپس داخل مخزن را لایروبی و تمیز می کنند.

بعد از این مرحله تمیز سازی مسیر آب قنات تا سر منشاء اصلی صورت می گیرد، همچنین با مردم اطراف قنات

هماهنگی لازم برای رعایت مسائل بهداشتی انجام می شود تا آب کثیف نشود.

در گذشته مسیرهای داخل شهر نیز تمیز می شد تا به مخزن برسد ولی دو سه سالی است با استفاده از لوله

های پلاستیکی آب به داخل مخزن هدایت می شود و این لوله ها فقط در داخل شهر استفاده می شود. در هنگام

آب گیری میرآب ها از اواخر شب (که معمولا در شب های سردسال می باشد) در مسیر قنات در رفت و آمد

هستند تا حیوانات نیز به جوی نزدیک نشوند.

هر شب یکی از آب انبارها آبگیری می شود؛ البته بعضی از آب انبارها مثل آب انبار کاروانسرا چهار یا پنج شب طول

می کشد تا پر آب شود و در زمان هدایت آب، سردی هوا به حدی است که آب در مسیر جوی آب یخ می زند.

از اذان صبح به بعد دیگر آب وارد آب انبار نمی شود. میرآب ها عقیده دارند که آبگیری حتما باید در شب های سرد

انجام شود تا بر خنکای آب در تابستان داغ بیفزاید.

با توجه به اين که مخزن آب انبار داراي يک شير تخليه است اين شير حدود 60 سانتي متر بالاتر از کف نصب شده

اما در کف آن هم يک لوله سفالي به نام “تن بوشه ” (لوله سفالي براي انتقال فاضلاب) وجود دارد که براي تخليه

آب باقي مانده و گل و لاي آن استفاده مي شود. افرادي که براي تميز کردن داخل مخزن انتخاب مي شوند از

طريق پنجره منتهي به مخزن به داخل آن مي روند و ورود به اين مخزن عميق با طناب ميسر است.

پس از اینکه آب قنات به محل آب انبار رسید؛ ابتدا به مدت یک ساعت آب به مسیر جوی کشاورزی هدایت

می شود و وارد آب انبار نمی شود تا خوب زلال و تمیز شود و سپس آب وارد مخزن می شود و تا ساعت حدود 4

صبح ادامه دارد. اینکار هرشب و بسته به ظرفیت مخزن انجام می شود؛ مثلا آب انبار کاروانسرا 5 شب، آب انبار

آهنگران دو شب و … زمان می برد تا آبگیری شوند.

پس از اینکه مخزن آب انبار پر شد شب بعد یا همان شب در صورتیکه وقت اجازه دهد 3-2 ساعت در اصطلاح آب

گذار می شود؛ یعنی آب از ورودی مخزن وارد و از سمت خروجی که لوله ای در همان ارتفاع و در طرف دیگر مخزن

نصب می باشد خارج می شود تا اگر خس و خاشاکی وارد شده باشد از مخزن خارج شود و آب زلال گردد.

 بهداشت آب در آب‌انبارها:

برای آبگیری معمولاً آب جاری در کوهستان و دشت‌ها را به آب‌انبارها هدایت می‌کردند.

این آب‌ها با حوضچه‌های شنی ساکن و تصفیه شده و سپس وارد مخزن می‌شدند.

این ترتیب البته در تمامی آب‌انبارها صادق نیست. برای مثال در آب‌انبارهای کاشان که از آب چشمه‌های

فین استفاده می‌شده‌ است.

اگرچه آب‌انبارها بهداشتی بوده‌اند ولی عمل انبارکردن و راکد ماندن آب، باعث آلودگی می‌شده‌است؛ بنابراین

جهت گوارایی آب، در سقف، بادگیر‌هایی تعبیه می‌شده که باعث عبور باد از روی آب شده و موادی اضافه می‌شده

تا آب نگندد. مانند:

-آهک و نمک برای داشتن کلر.

-ماهی برای رفع باکتری‌های آب.

-زغال برای خاصیت بوگیری.

-خشت برای رسوب زدایی املاح آب

بخش‌های تشکیل دهنده آب‌انبار:

مخزن یا خزینه:

محل انبار كردن آب و اصلي‌ترين عنصر در شكل‌گيري آب انبار است. منبع آب انبارها به شكل مكعب، مكعب

مستطيل، هشت گوش و استوانه و مدور ساخته شده كه تمامي يا بخش عمده آن در زير زمين حفر مي‌شود.

اين بخش معمولا در زمين سفت تعبيه مي‌شود تا از ريزش ديواره‌هاي آب انبار جلوگيري شود. كندن مخزن در

داخل زمين از دو جهت اساسي مورد توجه بوده است.

نخست آن‌كه به كمك توده‌هاي خاك فشرده پيرامون منبع به ميزان بسيار بر قدرت مقاومت ديواره‌ها افزوده مي‌شود

و ديگر آن‌كه به كمك عايق طبيعي خاك دور منبع، از ميزان نفوذ گرما در تابستان و گرم شدن آب جلوگيري به عمل

مي‌آيد.

نكته اساسي در بناي يك آب انبار عدم نشست و ترك خوردن مخزن است كه در برابر فشار معمولا رخ مي‌دهد.

به‌طور معمول پس از بيرون آوردن گود آب انبار در داخل زمين، كف آن را با شفته آهك مي‌پوشاندند

پاشیر:

محل قرار گرفتن شیر بزرگ برنجی متصل به مخزن است. شکل آن به صورت یک‌نیمه ۸گوش یا ۴گوش مربع است.

سکوهایی برای نشستن در دو سمت پاشیر، حفره‌هایی برای انتقال آب‌ها به کانال‌های زیر زمینی به همراه

هواکشی در سقف برای تبادل هوا.

سردر:

اين قسمت از آب انبار‌ها چشمگيرترين واحد تزئيني و نماسازي شده آن به شمار مي‌رود و راهنماي ورود به آب

انبار بوده است. اين عنصر به‌طور معمول مركب از قوس بزرگ مياني، جرزهاي دو طرف و لچكي‌هاي دو سوي قوس

و كتيبه است. بررسي نوشته‌هاي كتيبه‌ها در سردر آب انبارها چه از نظر شناخت فرهنگ مردم جامعه و چه از نظر

شناخت بازتاب باورهاي مذهبي مردم، از اهميت خاصي برخوردار است.

بادگیر یا خیشخان:

هدایت باد مناسب به فضای داخل آب‌انبار و گردش هوا به سمت حیات باعث خنکی هوای داخل می‌شده.

در خنک سازی آب در آب‌انبار نیز از همین روش بهره می‌گرفتند.

جهت قفسه آب‌انبارها در هر منطقه متناسب با جهت باد مطبوع در آن منطقه بوده.

تعداد بادگیرهای آب‌انبارها متفاوت بوده و از یک تا هفت عدد تغییر داشته، این به دلیل خنکی بیشتر برای آب

داخلی بوده‌است.

پلکان:

تعداد پله‌های با توجه به عمق مخزن آب‌انبار، که کف آن از پاشیر پایین‌تر بوده، تعیین می‌شده و گاهی به ۷۰–۸۰

پله هم می‌رسیده. با توجه به افراد مصرف‌کننده دارای راه‌های متفاوتی بوده. مثلاً یک مسیر برای کلیمیان و مسیر

دیگر برای مسلمانان بوده

انواع آب انبار:

آب انبارها در اشکال مختلف با روش های متفاوت برای تهویه هوا و نوع دسترسی به آب مختص به خود ساخته می شدند.

آب انبارهای خصوصی:

بعضی از خانواده های ثروتمند درون خانه خود آب انبار داشتند و مخزن آن زیر ساختمان یا حیاط ساخته می شد.

راه دسترسی به آن نیز از طریق “پایاب” بود. اغلب برای تهویه هوای مخزن، هواکش یا بادگیری نیز برای آن

می ساختند. ظرفیت مخزن این آب انبارها گاه به اندازه ای بود که برای مصرف چند سال یک خانواده کافی بود.

حس کمک به هم نوع باعث می شد تا برخی از خانواده ها برای آب انبار خصوصی خود، ورودی دیگری خارج از

خانه طراحی کنند تا همسایگان نیز بتوانند از آن بهره ببرند یا دست به ساخت آب انباری مجزا برای آن ها می زدند.

به این افراد نیکوکار “دهشمند” می گفتند که هم مسلمان و هم زرتشتی بودند.

آب انبارهای عمومی:

این آب انبارها توسط حکام شهر یا افراد نیکوکار جهت استفاده عموم مردم ساخته می شدند.

از جمله آب انبارهای عمومی موجود در محله های قدیم یزد می توان به آب انبار محله شاه ابوالقاسم، حمام

گُودُک (گود در لهجه یزدی به معنای چاله است) و فهادان اشاره کرد. هم چنین در نزدیکی مسجد جامع یزد چندین

آب انبار از جمله “جِنُک” و در کنار حسینیه و سردر بازار در مجموعه امیرچخماق آب انبار بزرگ پنج بادگیری

امیرچقماق وجود دارد.

آب انبارهای روستایی:

این آب انبارهای ساده با معماری و تزییانات معمولی در میدان مرکزی روستاها ساخته می شدند.

آب انبارهای قلعه ای یا کاروان سرایی:

این نوع آب انبارها را تقریبا شبیه حوض هایی سرپوشیده می ساختند تا آب بارانی که روی بام قلعه یا کاروانسرا

جمع می شد به درون آن ریخته شود.

آب انبارهای میان راهی:

این آب انبارها را برای مصرف مسافران در مسیر کاروان ها ایجاد می کردند و در برخی موارد روی مخزن آن ها اتاق

هایی برای استراحت مسافران می ساختند. مانند آب انبار “حاج حسین معمار” در جاده یزد- به تهران

آب انبارهای بیابانی:

این نوع آب انبار را در بیابان ها برای استفاده دام و حیوانات می ساختند.

آب انبارهای کوهستانی:

برای ساخت مخزن سنگ را با قلم و چکش می تراشیدند و بر سقف آن طاقی ضربی قرار می دادند.

در برخی مواقع نیز برعکس عمل می شد یعنی سقف آب انبار، سنگ کوه بود و زیر آن را با قلم تراش می دادند.

آب‌انبارهای مشهور:

از مشهورترین آب‌انبارهای ایران می‌توان به :

برکهٔ کل در گراش(استان فارس)،

آب‌انبار سرداربزرگ قزوین،

آب‌انبار دریادولت کُنگ (هرمزگان)،

آب‌انبار صفی‌آباد (خراسان شمالی) ،

آب‌انبار دهان شیر لارستان (فارس)،

آب‌انبار رستم گیو،

آب‌انبار شش‌بادگیری

آب‌انبار تکیه امیرچقماق در شهر یزد اشاره کرد.