علت تغییر مفهوم خانه در نیم قرن گذشته چیست؟

علت تغییر مفهوم خانه در نیم قرن گذشته چیست؟

ریشه یابی از ابتدای قرن دوازدهم شمسی تا نیمه های آن

خانه را می توان همچون نبض معماری و شهرسازی و بالاتر از آن، نبض حیات شهری دانست. چراکه خانه اولین جایی است که باید

پاسخگوی تقاضای ما برای زندگی باکیفیت و پرمعنی باشد با این حال امروزه خانه نه تنها مامنی برای آسایش نیست بلکه از ابتدای

دوره پهلوی اول تا اواخر دهه 40 شمسی یعنی طی نیم قرن سقوط کرده است که آوار آن تا امروزه پابرجاست.

اغلب کسانی که مدرنیسم را مقصر این روزهای معماری خانه میدانند؛ بین مدرنیسم و مدرن شدن تفاوتی قائل نیستند در صورتی که

پاسخ دقیق تر به ریشه یابی مشکلات امروز ما احتمالا این است که منظور از مدرن شدن، مدرن شدن با تأسی به تفکر بیگانه و غربی

است؛ تفکری که با منش ما همخوان نبوده است.

مدرنیسم در ایران ِ دوره پهلوی اول، هم به مدد زور خود و هم به مدد حمایت حکومت، سیطرهای مضاعف پیدا کرد، ولی با همه توانش

نتوانست تغییری اساسی در مفهوم خانه برای ایرانیان پدید آورد؛ تصویر خانه های پهلوی اول، حتی محقرترین آنها با حیاط و حوض و درخت

و ایوان پیوند دارد و این نشان میدهد که آشنایی با منش غربی در زندگی، ایرانیان را از کیفیات قبل و تلقی پیشینشان دربارۀ مفهوم خانه

منصرف نکرده بود؛ ولی نوع جدیدی از کیفیت در این دوره موضوعیت یافت و آن آسایش بود.

پس ایرانیان در زمان سیطره تدریجی مدرنیسم نیز همچنان بر اصولی وفادار بودند. بنابراین ابتلای امروزی ما به ساختوساز و خانه های

بیکیفیت، ماحصل مدرنیسم نیست؛ در اصل آشنایی با تفکر غربی و تفوق آن بر ما هرچه که بود، اثرش را تا دورۀ پهلوی اول گذاشته بود

و نتیجه اش همچون امروز نبود. شاید خانه از معدود جاهایی بود که مدرنیسم با همه سلطه خواهی اش نتوانست آن را چندان تغییر دهد.

تنها تأثیر مدرنیسم بر خانه ها این بود که آسایش اهمیتی مضاف بر آرامش و حتی مرجح بر آن یافت و این تازه شروع انحطاط معماری خانه

در کشور بود.

از اواخر دهه سی، به تدریج خانه ها به همان اصطلاح آشنای «خانه ویلایی» تغییر کرد. این عمارت ها دیگر کاملا بی شباهت به حتی

کوشک های شهری قبل از خود بود. حیاط دیگر حیاط میانی نبود و فضاهای خدماتی با فضای خانه تلفیق شده بود. حوض یا حذف شد و

یا جای خود را به استخر داد و ایوان به تراس تبدیل شد. معنی باغچه و درخت به چمن و گلکاری تغییر کرد.

حیاط معنی پارکینگ به خود گرفت ،این عناصر از خانه ها حذف شد نه به این خاطر که با مدرنیسم یا در واقع با سبک زندگی جدید منافات

داشت، بلکه به این خاطر که در این نیم قرن فراموش شد این ها چه کیفیاتی را به خانه ها هدیه میدادند.در واقع در ذهن ایرانیان مدرن

شده مفهوم خانه از معنی «قرارگاه» و محل آرامش روان و جسم، به مفهوم «سرپناه» تقلیل یافت. هر قدر که در خانه کیفیات مسئله

است، در سرپناه، کمیات مسئله اصلی است و علت اصلی جانشینی کمیات به جای کیفیات، بحرانی بود که از اوایل دهه چهل شمسی،

جامعه شهری و روستایی ایران را متأثر کرد. و ان تحولات جمعیتی ناشی از اصلاحات اراضی و مهاجرت وسیع روستاییان به شهرها بود.

با اصلاحات اراضی، روندی از جابه جایی جمعیتهای شهری و روستایی در ایران اتفاق افتاد؛ مساله ای که سبب شد موضوع «اهلیت» و

«وابستگی به مکان» از اعتبار ساقط شود و سودای زندگی بهتر در جایی دیگر، همه را دچار سردرگمی کند.در شرایط بحرانی آن روزها،

خانه دیگر معنی گذشته را نمی داد برای مهاجران جایی نبود که قرار باشد نسلهای طولانی در آن زندگی کنند درنتیجه، قرار نبود در خانه

امروزی آرامش و احساس قرار و آرام پدیدار شود و خانه صرفا پناهگاهی موقت در شرایط طوفانی شد.

این بر خلاف اصول اولیه خانه ایرانی بود و ریشه اصلی مشکلاتی که تا امروز ادامه یافته است در حالی که همیشه خانه های ایرانی در

سیر تحول تاریخیشان، همواره ماهیتشان یعنی «خانه بودن» و «ایرانی بودن»شانشان حفظ شده است ولی هر زمان مطابق مقتضیات آن

زمان تغییر صوری کرده اند تا نو و مدرن شوند و این روند در آن زمان توقف یافت.

دریافت مقاله  پایان نامه دکتر سید محمد بهشتی

علت تغییر مفهوم خانه در نیم قرن گذشته چیست؟