عنصر بادگیر در معماری

عنصر بادگیر در معماری:

بادگیر:

بادگیرها برج‌هایی هستند که برای تهویه و خنک سازی بر بام خانه‌ها ساخته می‌شوند. بادگیر را همچنین

بالای آب‌انبارها و دهانهٔ معدن‌ها برای تهویه می‌سازند. در خانه‌ها هوای خنک از بادگیر، که نوع ابتدایی تهویهٔ

مطبوع به‌شمار می‌رود، به اتاق‌های طبقهٔ همکف یا زیرزمین‌ها فرستاده می‌شود.

بادگیر و ایران:

شهر تاریخی یزد به شهر بادگیرها معروف است و به تحقیق، نسبت به سایر شهرهای مرکزی ایران دارای

بیشترین تعداد و نوع بادگیر است. بادگیر از مظاهر و سمبل‌های تمدن ایرانی است و دقیقاً معلوم نیست اولین

بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده است .

شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس، زاهدان، کرمان نام برده‌اند کاریز و بادگیر و

خانه‌های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است هر سه کلمه به صورت معرب به زبان عربی نیز راه

یافته قنات – بادجیر و بادگیر و قبه و قبعه معرب‌های فارسی کلمات فوق هستند . شهر جهانی یزد که با عنوان

شهر بادگیرها معروف است، مرتفع‌ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت‌آباد به ارتفاع ۳۳٫۳۵ متر را در دل خود

جای داده است. همچنین تنها بادگیر گِرد ایران در شهر بهاباد استان یزد، و تنها بادگیر یک طرفه نیز در شهر اردکان

یزد قرار دارند.

ساختار بادگیر:

بادگیر معمولاً چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانهٔ آن چند سوراخ تعبیه شده‌است. درون بادگیر با تیغه‌ها و

جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده‌است، به چند بخش تقسیم می‌شود.

معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر

اختصاص داده‌اند با خشت یا آجر، تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می‌چینند تا به ارتفاع معینی برسد.

سپس بالای این تنوره‌ها چهار دیواره را دو چوب به شکل ضربدر «×» می‌گذارند. به گونه‌ای که دو سمت هر چوب

در دو زاویه مقطع قرار بگیرد و سپس دیوارهای سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا

می‌آوردند. سپس در قسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش

سانتی‌متر، روی تنور را تا ارتفاع معینی می‌چینند. ارتفاع این تیغه‌ها ۴۰ سانتی‌متر بلندتر از سایر دیوارهاست.

بادگیر در ساختمان‌هایی که دسترسی کمی به باد دارد می‌تواند باد بالای بام را به ساختمان بیاورد (سرمایش) در

بافت‌های متراکم با ساختمان‌های کوتاه دسترسی یکایک ساختمان‌ها به باد امری دشوار است زیرا ساختمان‌های

رو به باد مانع دسترسی ساختمان‌های پشت به باد می‌گردند.

طرز کار بادگیر:

زمانی که باد می وزد هوا از طریق دهانه های بادگیر وارد ستون آن می شود. در وسط این ستون دیوار حایل نازکی

وجود دارد که فشار هوا را کاهش می دهد تا باد کم تری از سایر دهانه های بادگیر خارج شود.

سپس هوای وارد شده، از طریق مجرای بادگیر که به سقف اتاق یا تالار راه دارد به داخل ساختمان منتقل

می شود. اغلب برای این مجرا، دریچه هایی چوبی می ساختند تا در مواقعی که نیاز به بادگیر نبود مانند ایام

سرد سال، آن ها را ببندند.

آب انبار و رابطه آن با بادگیر:

برای اینکه رابطه آب انبار و بادگیر را بدانید، ابتدا تعریفی کوتاه از آب انبار را بخوانید: آب ‌انبار حوض یا استخر

سرپوشیده‌ای در زیر زمین است که آن را از آب پر می کردند تا در روزهای کم آبی، زمان محاصره توسط دشمن و

استفاده از آب خنک در تابستان در شهرها و روستاها از آن استفاده کنند.

آب انبار ها معمولا از سه قسمت خزینه، پاشیر و بادگیر تشکیل می شوند. “خزینه یا تنوره” همان محل ذخیره آب

است که روی آن پوشش گنبدی ساخته می شد. “پاشیر” یا همان پای شیر آب نیز به محلی در انتهای آب انبار

گفته می شد که شیر آب در آن جا قرار داشت. برای جریان پیدا کردن هوای تازه و خنک ماندن و نگندیدن آب

خزینه، بادگیری روی آب انبار ساخته می شد که تعداد آن از یک تا شش عدد بود.

در دوره تیموری، خانه ها و سایر بناها به معنای امروزی بادگیر نداشتند، اما آب انبارهایی مانند “جِنُک”

(۸۷۸ هجری قمری) و آب انبار “دوقلوی فیروزآباد” میبد (حدود ۸۸۶ هجری قمری) دارای بادگیر هستند.

قدمت آب انبارهای بادگیردار حتی به قرون ۴ و ۵ هجری قمری نیز برمی گردد. به دلیل برجای نماندن اثری از آب

انبارهای آن دوران یا مشخص نبودن تاریخ برخی از موارد باقی مانده، نمی توان دقیق گفت آیا شکل و معماری

بادگیرهای آن زمان با بادگیرهایی که اکنون مشاهده می کنیم تفاوت داشته است یا خیر؟

شاید بتوان گفت آب انبارها نقش مهمی در پیدایش، تحول و توسعه بادگیر در سبک های متفاوت معماری داشتند.

بادگیر چپقی سیرجان در کرمان:

تنها بادگیر متفاوت نسبت به دیگر بادگیرهای جهان از نظر معماری است. ماجرای ساخت این بادگیرهای چپقی،

به کشف معمار آنها، سید مهدی شجاعی برمی‌گردد. او که در یک سفر دریایی متوجه تهویه خوب استراحتگاه

کشتی شده بود، با کمی دقت متوجه فرم خاص دودکش‌های کشتی شد و نتیجه گرفت اگر آنها را در بادگیرهای

خانگی استفاده کند، می‌تواند هوای خنک‌تری را به داخل خانه بکشاند.

بادگیرهای چپقی  به جای فضای مکعبی شکل خارجی، چند لوله‌ خم زانویی دارند که با شبکه‌های هندسی

منظمی به هم مرتبطند و باد را از جهت‌های مختلف به خانه هدایت می‌کنند. البته زیبایی این بادگیرهای چپقی

فقط به خاطر فرم خاص آنها نیست. بدنه خارجی لوله‌های بادگیر با قطعات کوچک آجرهای هندسی شش ضلعی

تزئین شده و جلوه زیبایی به بنا داده است..

نماسازی بادگیر خود از ویژگی‌های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله‌ی آجر کاری یا گچ بری

ساخته می‌شود.

انواع بادگیرها و معماری:

بادگیرهای ایران به‌طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

– بادگیرهای اردکانی

– بادگیرهای کرمانی

– بادگیرهای یزدی

بادگیر اردکانی:

این نوع بادگیر بیشتر در منطقه اردکان (یزد) دیده می‌شود و بنای آن نسبت به سایر انواع بادگیرها، تا حدی ساده

و از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است. به همین دلیل ممکن است برای هر اتاقی یک بادگیر بسازند.

بادگیر کرمانی:

بادگیر کرمانی که ساده و تقریباً محقر است، به خانه‌های طبقه متوسط و پایین اختصاص دارد.

ساختن این نوع بادگیر، از عهده هر بنایی بر می‌آید و مصالح عمده آن بیشتر خشت و گل است. کار این بادگیر تا

حدودی نسبت به بادگیر اردکانی دقیق تر و ایده‌آل تر است. زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای

گرم و آلوده از طرف دیگر می‌گردد. ضمناً بادگیر بیشتر آب‌انبارها را نیز به صورت بادگیر کرمانی درست می‌کنند تا

از یک سمت آن، هوای خوش و مطبوع به سطح آب برسد و از طرف دیگرش، هوای گرم به بیرون برود.

 بادگیر یزدی:

بادگیر یزدی که از سایر بادگیرها بزرگتر است، معمولاً چهار طرفه یا یا هشت طرفه ساخته می‌شود و به همین

لحاظ این نوع بادگیر را در برخی مناطق، «بادگیر چهار طرفه» یا «چهار سویه» هم می‌نامند. البته ساختمان آن

از نظر معماری، از سایر بادگیرها، مشکل‌تر و پیچیده‌تر بوده و ارتفاع آن معمولاً زیاد است.

بادگیر دو طبقه:

به مرور زمان و در طی تکاملِ طراحی و ساخت بادگیرها، بادگیر دو طبقه نیز ساخته شد.

برای ساخت این نوع بادگیر ابتدا، یک بادگیر بزرگ با دهانه و تیغه های معمولی در هر چهار جهت ساخته و

سپس یک بادگیر باریک در قسمت مرکزی بادگیرِ اصلی به ارتفاع یک تا دو متر و برخی اوقات بیش تر، بنا می شود.

ساختار این دو بادگیر از هم مستقل است به همین دلیل هرگونه آسیب فقط به همان طبقه محدود می شود و

عملکرد بادگیر دیگر را تحت تاثیر قرار نمی دهد. دهانه این بادگیرها باد را از هر ارتفاعی به داخل هدایت می کند.

اجزای ساخت بادگیر به ترتیب از پایین به بالا از این قسمت ها تشکیل می شود:

1-ستون (بدنه، کانال، تنوره، ساقه): به بخشی از بدنه بادگیر که حدفاصل بین دهانه بادگیر و بام ساختمان است،

گفته می شود و معمولا به صورت مکعب، مکعب مستطیل یا منشور ساخته می شود.

۲- دهانه ( قفسه، هواکش، چشمه): به قسمت بالای بادگیر گفته می شود که شامل ورودی های جریان هوا

است.

۳- تیغه ها: داخل کانال یا ستون بادگیر توسط این عناصر که خشتی و آجری هستند به چند کانال کوچک تر

تقسیم می شود.

۴- سقف