مساجد استان فارس

فارس

مسجد جامع داراب

این مسجد در شهرستان داراب در استان فارس واقع گردیده و ظاهراً از بناهای دوره صفوی است. این مسجد با نقشه‌ای مغایر با دیگر مساجد ایران ساخته شده و تا حدودی به آرامگاه اعتمادالدوله طهرانی – پدر نور جهان: ملکه ایرانی هندوستان – که در شهر آگرای هند واقع است، شباهت دارد. بنا به شیوه برون‌گرا، فاقد صحن میانی و مشتمل بر شبستان مستطیل شکل میانی، ایوان‌ها و رواق‌هایی است که در چهار جهت شبستان قرارگرفته‌اند و چهار مناره حجیم و کم ارتفاع نیز در چهارگوشه مسجد ساخته شده است.

در هر یک از دو ضلع طویل‌تر بنا، ایوانی سراسری با پوشش طاق و گنبد و جرزهای مستطیل شکل ساخته‌اند که ایوان سمت قبله به حال خود باقی است؛ ولی ایوان دیگر با مسدود شدن دهانه ، به شبستان زنانه تغییریافته است. در دو ضلع دیگر مسجد ، هر کدام یک ایوان و درگاه‌هایی قرارگرفته است. شبستان میانی، از جهات مختلف، درگاه‌هایی به ایوان‌ها و بیرون دارد و در ضلع جنوبی آن، محرابی با گچ‌بری‌های ساده تعبیه شده است. پوشش این شبستان، نسبت به بناهای جانبی مرتفع‌تر ساخته شده است. مناره‌های گوشه‌ای مسجد به صورت دوازده ضلعی و دارای ازاره سنگی است که بالاتر از آن، سطح بدنه مناره قاب‌بندی شده و داخل قاب‌بندی، آجرهایی به شیوه خفته و راسته و خطوط بنایی چیده شده است.

این بنا در دوره‌های متأخرتر تعمیر و بازسازی شده و به شماره 1597/3 به ثبت تاریخی رسیده است.

مسجد جامع عتیق شیراز

این بنا در انتهای بازار قدیمی شیراز – معروف به بازار حاجی – واقع بوده و بنای اولیه آن، یکی از قدیمی‌ترین و باشکوه‌ترین مساجد ایران به شمار می‌آمده است. بر طبق روایت‌های تاریخی، بنای اولیه این مسجد در سال 281 هـ . ق توسط عمرو لیث – برادر یعقوب لیث – به شکرانه تسخیر ناحیه فارس ساخته شده؛ به وجهی که تا آن وقت در ایران نظیر نداشته است. این مسجد در طول تاریخ، به نام‌های «جامع عتیق»، «مسجد جمعه» و «مسجد جامع» نامیده شده است.

با توجه به شواهد به نظر می‌رسد که این مسجد، از شکوه و عظمت زیادی برخوردار بوده و برخلاف دیگر مساجد که با خشت یا آجر و پوشش‌های قوسی ساخته می‌شده‌اند، با استفاده از قطعات بزرگ و کوچک سنگ‌های تراشیده ساخته شده و با تیرهای چوبی مرغوب پوشش داشته است.

متأسفانه از بنای اولیه مسجد چیزی بر جای نمانده است. گفته می‌شود که ایوان قبله مسجد کنونی که محراب ، در پشت سر آن قرار دارد، مربوط به بنای اولی است. با این حال، این بخش، ویژگی‌هایی دارد که آن را به زمان متأخرتری مربوط می‌سازد. در انتهای تالار، محراب گچ‌بری و در بیرون، در برابر ایوان، صحن روبازی وجود داشته که به‌احتمال کم با رواق‌های ستون‌دار و یک مناره در گوشه آن محدود می‌شده است. به نظر می‌رسد که در وسط صحن، عمارت کلاه فرنگی کوچکی وجود داشته است.

مسجد عتیق شیراز، قرن‌ها از مساجد معتبر بوده؛ به‌طوری‌که در قرن هشتم هجری، شیخ ابواسحاق، بنای زیبای خدایخانه را به آن افزوده است. بعد از این تاریخ تا دوره صفویه، بنای مسجد متحمل صدمات بسیاری می‌شود. در دوره شاه‌طهماسب اول، شاه عباس اول و شاه سلیمان، بازسازی‌ها و تعمیراتی اساسی از سوی حکمرانان محلی فارس در آن صورت می‌گیرد؛ خاصه در دوره شاه عباس که می‌توان اصل بنای فعلی را از دوره وی دانست. در دوره اخیر نیز تعمیرات و مرمت‌هایی اساسی در بخش‌های مختلف مسجد به عمل آمده است.

بنای کنونی مسجد مشتمل بر خدایخانه، شبستان‌های متعدد، سردرها، ایوان‌ها و طاق‌های اطراف آن‌ها است. بنای اصلی مسجد، شش در داشته که امروزه تنها دو در با سردرهای زیبا در جانب شمالی و غربی بر جای مانده است. سردر غربی مسجد با یزدی بندی، مقرنس‌کاری و کتیبه کاشی معرق زیبایی از دوره صفوی تزیین‌شده است. سردر شمالی که درب دوازده امام نیز گفته می‌شود، به جهت نگارش نام دوازده اما بر کاشی‌های دو ستون طرفین در، دارای مقرنس‌کاری و کتیبه بسیار زیبایی به خط علی جوهر – خوشنویس معروف آن دوره – است.

صحن مسجد دارای سه ایوان در جهات شمال، شرق و جنوب و طاق‌هایی در اطراف آن‌ها و شبستان‌هایی در پشت سر آن‌ها است که عمدتاً از ساخته‌های دوره صفوی هستند شبستان قدیمی مسجد به صورت دالانی است که از دو قسمت متمایز جنوبی و شمالی تشکیل می‌شود. در قسمت جنوبی ، منبری قدیمی با چهارده پله – معروف به مرتضی علی – و محرابی سنگی و آجری وجود دارد. بالای محراب، سقفی است که با عاج و چوب سدر در نهایت هنرمندی و ظرافت خاتم‌کاری شده است. به عقیده محققین بخشی از پایه‌ها و طاق‌های سنگی این قسمت، جزء قدیمی‌ترین عناصر مسجد است. قسمت شمالی شبستان دارای طاق‌نماهایی در دوطبقه است. در وسط مدخل شبستان، کتیبه کاشی‌کاری مورخ 973 هـ . ق دیده می‌شود. بخشی از شبستان‌های مسجد، بر روی زیرزمین‌ها قرارگرفته‌اند.

در وسط صحن مسجد، بنای مکعب شکلی ساخته شده که به آن خدایخانه و بیت المصحف گفته می‌شود. این بنا در سال 752 هـ . ق به دستور شیخ ابواسحاق اینجو – پادشاه فارس – به بنای مسجد اضافه شده و مؤمنان در آن به تلاوت قرآن می‌پرداخته‌اند.دورتادور بنا را ایوان یا رواقی به عرض 2 متر فراگرفته و در چهارگوشه آن، برج‌های مدوری ساخته‌اند. سقف ایوان در گوشه‌ها بر برج‌ها و در اطراف بر ستون‌های دوقلوی حجاری‌شده متکی است. کل بنا از سنگ‌های صیقل یافته ساخته شده است.

در پیشانی بنا، دورتادور، کتیبه‌ای از سنگ‌های یک دست، حجاری شده و زمینه آن را گود کرده و با کاشی معرق به زیبایی تمام پر کرده‌اند. متن کتیبه، خطبه‌ای است که در آن، نام شیخ ابواسحاق و جملاتی در شأن قرآن کریم و تاریخ 752 هـ . ق ذکر شده است. کتیبه به خط ثلث و کار هنرمند زمان ابواسحاق، یحیی الجمالی الصوفی، است. بنای خدایخانه صدمات بسیاری متحمل شده بوده که در دوره اخیر از طرف اداره کل باستان شناسی تعمیر اساسی گردیده است.

این بنا به شماره 72 به ثبت رسیده است .

مسجد جامع نیریز

این بنا در شهرستان نیریز در 220 کیلومتری جنوب شرقی شیراز واقع گردیده و یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران است که به تاثیر از معماری دوره ساسانی، با نقشه یک ایوانی ساخته شده و در طی دوره‌های بعدی، الحاقاتی بدان افزوده شده یا تعمیراتی در آن به عمل آمده است. نقشه کنونی مسجد عبارت از یک صحن مربع‌مستطیل، دو ایوان جنوبی و شمالی، رواق‌ها و شبستان‌های اطراف صحن است.

با توجه به بررسی‌هایی که توسط آندره گدار صورت گرفته، بخش اصلی و قدیمی مسجد، ایوان عمیقی است که با طاق گهواره‌ای – با شکستگی قوسی اندک – پوشش یافته است. در دیوار عقبی ایوان، محراب نفیسی با تزیینات گچ‌بری و کتیبه‌های تاریخی قرار دارد. این ایوان در اصل در هر ضلع جانبی، پنج طاق‌نمای گود داشته که به هنگام گسترش مسجد، دیوار پشتی آن‌ها برداشته شده و بدین ترتیب، فضای داخلی ایوان با شبستان‌های جانبی مرتبط شده است. در دوره‌های بعد از ساخت ایوان، به علت فشار وارده طاق آن، شکاف‌هایی در بنا پدید می­آید که با احداث پشتیبان‌هایی در اطراف سردر و اضلاع جانبی مهار می‌گردد.

در انتهای ایوان و اطراف محراب، تعداد قابل توجهی کتیبه تاریخی دیده می‌شود که تعدادی از آن‌ها مورخ 363، 460 و 560 هـ . ق هستند. یک کتیبه دیگر که عدد سال آن از بین رفته، دارای عبارت «امر المولی عمادالملک والدوله» است. سال 363 هـ . ق مربوط به تعمیراتی است که در دوره عضدالدوله دیلمی در مسجد مذکور انجام شده؛ تاریخ 460، یادآور تعمیر دوره سلجوقی – سلطنت آلب ارسلان سلجوقی – و سرانجام تاریخ 560 هـ . ق مربوط به تعمیرات دوره سلطان ایل ارسلان خوارزمشاهی است. خود ایوان، بنا به نوشته مقدسی (قرن چهارم هجری)، در سال 340 هجری ساخته شده است.

در برابر ایوان، صحن مستطیل شکلی وجود دارد که در ضلع شمالی آن، ایوان و در اضلاع دیگر، رواق‌هایی وجود دارد. در گوشه شمالی مسجد، مناره آجری ساده و مستحکمی واقع است که به نظر می‌رسد مربوط به بنای اولیه مسجد باشد. بناهای الحاقی که در زمان های متفاوت ساخته شده‌اند، از نظر معماری فاقد ارزش خاصی هستند و به غیر از نمای ورودی ها و ساختمان های دور صحن که روکار آجری دارند، بقیه با گل و به شیوه نامناسبی ساخته شده‌اند.

این بنا به شماره 192 به ثبت تاریخی رسیده است.