بررسی معماری سبک اصفهانی (کاروان‌سرای شاه‌عباسی کرج)
کاروان‌سرای شاه‌عباسی کرج یکی از ارزشمندترین کاروان‌سراهای ایران که درگذشته در شاهراه ابریشم و امروزه در بخش مرکزی شهرستان کرج در استان البرز قرار گرفته است. این بنا در تاریخ ۲۲ فروردین‌ماه سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۳۶۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
کاروان‌سرای شاه‌عباسی، در شاهراه ارتباطی شرق به غرب کشور یعنی خراسان به قزوین و تبریز قرار گرفته است، این بنا متعلق به دوران صفویه و در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی بین سال‌های 1078 تا 1109 هجری قمری به سبک چهار ایوانی, سبک متداول دوران صفویه ساخته شده است.
کاروان‌سرای شاه‌عباسی کرج بنایی سنگی آجری و دارای بیش از 3000 مترمربع مساحت و با حیاط میانی ۹۰۰ متر مربع است. ورودی کاروانسرا از ایوان شمالی است.جبهه شمالی کاروانسرا که نمای اصلی بنا نیز محسوب می شود در بخش جنوب غربی و غرب میدان و ورودی کاروانسرا نیز در جبهه شمالی آن قرار گرفته است.
پیرامون حیاط میانی آن ۲۱ حجره ایوان دار برای استراحت مسافران و پنج بارانداز برای نگهداری کالا و جایگزینی همراهان و نگهبانان کاروان‌ها در نظر گرفته شده است.
باتوجه‌به کثرت کاروانیان اتفاق می‌افتاده که یا کاروانسرا پر می‌شده و یا اینکه بعضی کاروانیان دیر به محل کاروانسرا می‌رسیدند پس این حجره‌ها این امکان موقت را برای این دسته از کاروانیان فراهم می‌کرده که در پناه کاروانسرا شب را به صبح برسانند.
اسطبل‌های موردنظر به‌صورت ال شکل در چهارگوشه طراحی شده‌اند و در محل قرارگیری ایوان‌ها قطع می‌شوند. محل ورودی ۲ اسطبل از هشتی، ۲ اسطبل از دو گوشه ضلع جنوبی حیاط و اسطبل آخر نیز از محل ایوان جنوبی است
یک حوض سنگی در وسط جاده و دو شاه‌نشین در جهت شرقی و غربی قرار دارد که هم اکنون قسمتی از این حوض در زیر کف فعلی مدفون است در ساخت این بنا از سنگ، آجر، چوب و کاهگل استفاده شده است و دارای دو شاه‌نشین در ایوان‌های شرقی و غربی است. باتوجه‌به وجود تزیینات و وجود نقوش کاشی‌کاری، بلندتر بودن ارتفاع ایوان غربی نسبت به ایوان شرقی و نورگیری بهتر، شاه‌نشین ایوان غربی حائز اهمیت بیشتری بوده است.
تأمین روشنایی حجره‌ها و مال‌بندها همگی از روزن‌هایی که در سقف اتاق‌ها و طاق‌های اسطبل‌ها تعبیه شده صورت می‌گیرد و در محل شاه‌نشین‌ها نیز روشنایی فضا به‌وسیله پنجره‌هایی در بدنه دیوار انتهایی آنها و دیوار رو به حیاط تأمین می‌شود.
کاروان‌سرای شاه‌عباسی کرج دارای آب‌انباری در خارج از محوطه بوده که کاملاً تخریب شد و هیچ اثری از آن نیست. از این کاروانسرا قناتی می‌گذشته که دو حلقه چاه آن موجود است که از شمال و قسمت جنوبی کاروان‌سرای گذشته است.
باتوجه‌به جنبه زیبایی‌شناسی می‌توان گفت کاروان‌سرای شاه‌عباسی کرج به جهت موقعیت مکانی (خارج از شهر) فاقد تزیینات زیاد است و اصولاً نیازی نبوده که بنا در بیرون شامل نمایی پرتزئین و مفصل باشد؛ اما باتوجه‌به اینکه سر در بنا به جهت معرفی نیاز به خودنمایی بیشتری داشته شامل یک تورفتگی در بالای در است که جای کتیبه بنا بوده است. به طور کل در این سردر عنصر تزیینی خاص دیگری مشاهده نمی‌شود و به همان بیرون‌آمدگی و محل کتیبه و ارتفاع سردر اکتفا شده است همچنین این بنا دارای تزیینات عمده‌ای نبوده و تنها می‌توان به طرح‌های آجری اکتفا نمود که به دو صورت خفته راسته و کله راسته در قسمت‌های مختلف بنا من‌جمله سر در ورودی و لچکی بالای طاق حجره‌ها اشاره کرد.
الحاقات بنا که بیشتر در داخل بنا و جبهه شمالی کاروان‌سرای شاه‌عباسی کرج از طرف خارج بنا نیز است، ارزش‌های هنر معماری بنا را تحت‌تأثیر قرار داده است. این نوع پوشش در محل دو ایوان شاه‌نشین غربی و شرقی انجام شده است که در ایوان شرقی کاملاً به شیوه رومی است؛ ولی در ایوان غربی به‌صورت ترکیبی از رومی و ضربی اجرا شده است.
انواع پوشش چهاربخشی در کاروان‌سرای شاه‌عباسی کرج اجرا شده است که به‌صورت ساده در محل اسطبل‌ها و با گوشه‌سازی در محل هشتی و فیل پوش دار در محل حجره‌ها از نمونه‌های آن هستند. عرقچین این نوع پوشش نیز در محل اسطبل‌ها در قوس بزرگ میانی و در محل برخورد پایه‌های دو کریدور عمود بر هم اجرا شده است که رسمی‌های مختصری نیز دارد.
پوشش کجاوه‌ای مابین جرزها و قوس‌های ایوان شمالی و هرجا که فاصله دو قوس برای پوشش کم بوده و امکان اجرای چهاربخشی‌ها در کاروانسرا نبوده اجرا شده است.
دیدگاهتان را بنویسید
