مسجد جامع همدان

برآیند اقلیم و فرهنگ در کالبد معماری

پیشـینه‌ی شـهر همـدان بر مبنای شواهد عمدتـا مربــوط بــه دوره‌هــای هخامنشــی، ســلوکی، پــارت و ساســانی است. همـدان در اوایـل دوره‌ی اسلامی بر مبنای سـاختار اجتماعـی و فرهنگـی و بویـژه آییـن اسلام، بـر محـور سـاختارهای جدیـد گسـترش یافـت.

مسـجد جامـع همـدان متعلـق بـه قـرون اولیـە‌ی اسلامی اسـت و ساختار شهر بر مبنای این مسجد جامع شکل گرفته و گسترش یافته است، البته در کنار بازار همدان.  بــازار همــدان از دیربــاز بــه دلیــل قرارگیــری در میــان راههــای ارتباطــی غــرب بــه مرکــز ایــران آن را بــه یــک مرکــز اقتصـادی، تجـاری و بازرگانـی مهـم تبدیـل کـرده بـود.

مسـجد جامـع همـدان مهمتریـن بنـای مذهبـی شـهر اسـت کـه در بیـن بـازار آن قرار داشـته است. مسجد جامع همدان در دوره‌های مختلف دچار تغییر و تحول می‌شود.بر أساس تصاویر مطراقچی در دوره‌ی صفوی برخی احتمال وجود دو گنبد برای مسجد مطرح کردند.

طرح کلی مسـجد جامع همدان چهارایوانـی اسـت. اگـر چـه ایوان‌هـای آن از نظـر شـکل و ابعـاد و انـدازه بـا هـم برابـر نیسـتند، امـا سـاختار کلـی مسـجدهای ایرانـی همچـون گنبدخانـه، ایـوان، شبسـتان و حیـاط مرکـزی را دارد اما تاثیرپذیری از اقلیم در گسترش مسجد کاملا مشهود است.

الگـوی نقشـە‌ی مسـجد جامـع، فشـرده و به‌صـورت مربـع- مسـتطیل اسـت و از سوی دیگر مسـجد بـا بافـت فشرده اطراف خــود تلفیــق شــده و ســاختمان مســجد متصــل بــه ابنیــە‌ی مجــاور اســت، ایــن امــر نیــز در حفــظ حـرارت داخـل مسـجد بسیار موثر است.

مسـجد جامــع همــدان دارای حیــاط مرکــزی بــا زیــر بنــای کــم بــه نســبت زیــر بنــای کل مســجد اســت. به عبارت دیگر حیاط مرکزی مسجد در نسبت به حیاط مرکزی‌ مسجد‌های دیگر در ایران کوچکتر است و همین امر شرایط بهینه‌ برای حفظ دمای فضای داخلی را فراهم آورده است.

بخش‌های درونی مسجد نیز هماهنگ با شرایط اقلیمی گسترش یافتند. مسـجد دارای فضـای دوگانـه‌ای بـرای شبسـتان زمسـتانی و شبسـتان تابسـتانی اسـت، ارتفـاع سـقف در شبسـتان زمسـتانی کوتاه‌تـر اسـت؛ ایـوان و گنبدخانه‌ی جبهـەی جنوبـی، در تابسـتان مـورد اسـتفاده قــرار می‌گیــرد.

فضای زیر گنبد فاقد نورگیر است که این شرایط برای مساجد در اقلیم سرد بهینه است و در کنار استفاده از مصالح باید شرایط مطلوب جهت حفظ تعادل دمای محیطی شود. تهویه‌ی فضای داخلی از طریق بازشوهایی که در دیواره‌ها قرار گرفته است، صورت می‌گیرد.