مجموعه امیر چخماق

 تاریخچه و سیر تکوین مجموعه امیر چخماق در دوران تاریخی

مجموعه امیرچخماق در شهر یزد واقع شده است یزد را میتوان نماد شهرهای کویری ایران دانست. جعفری در تاریخ یزد درباره وجه تسمیه این شهر مینویسد: بعد از بهرام گور مملکت به یزدجرد بن بهرام رسید. چون به کته رسید آب و هوای کنه وی را موافق آمد گفت نذر کردم که این مقام را شهری سازم بنام یزدان گویند نام یزدگرد شاپور اصغر بود چون یزد بساخت مشهور به یزدگرد شد. این مجموعه بیرون از حصار قرن چهاردهم میلادی) یزد در سمت جنوب شرقی در محله دهوک واقع شده است یعنی در ناحیه ای که به تدریج در سالهای آخر قرن چهاردهم ساخته شد و از صورت یکی از باغستانها و قبرستانهای حومه ای به محله بازارها و خانه های مسکونی تبدیل یافت این بنیاد مذهبی شامل مسجد و خانقاهی و قناتی و آب انباری و چاه آب سرد میشد.

 میدان امیرچخماق (میرچقماق)

میدان میر چقماق اثری از قرن نهم هجری و یادگاری از دوران حکومت امیر جلال الدین چقماق شامی است که به حکومت یزد منصوب شده بود با همدستی عیال خود ستی فاطمه خاتون آثاری چند در یزد بنا کرد. اهم آن آثار مسجد جامع نو بود که هم اکنون برقرار و به نام مسجد میرچقماق مشهور است ،بانیان در جهت شمالی مسجد میدانی ایجاد کردند که هم اکنون هم بر جای و مرکز شهر یزد است نام میدان در جامع مفیدی دیده میشود و معلوم است که در عصر صفوی هم به همین نام شهرت داشته است. آثار قدیمی واقع در میدان عبارت است از مسجد بقعه ستی فاطمه سر در بازار و حسینیه (تکیه) .

از آثار قدیمی در میدان امیرچخماق میتوان به کلک اشاره نمود که از عناصر اصلی میدان بوده است. افشار معتقد است؛ در وسط حسینیه کلکی قرار دارد که از آجر ساخته شده است. کلک معمولاً هشت ضلعی و بلندی آن حدود یک متر و نیم است. » (همان ، (748) سایکس نیز مینویسد: در ایام محرم در آن شمع روشن میکنند و چون کلیه مواضع مقدسه زرتشتی ها ستونی به همین شکل دارد معلوم میشود که مسلمین یزد و کاشان این رسم را از اجداد زرتشتی خود به یادگار نگاه داشته اند سایکس 1363 (417) میرشکرایی معتقد است کلک در شهرهای گوناگون نامهای مختلفی دارد در یزد «کلک یا اجاق» خوانده میشود. در آب انبار هم به آنجا باز میشد و یا مسیر قناتی از زیر آن عبور مینمود که با عملکرد حسینیه بی ارتباط است بزرگ نیا 1385، 7 و 8 به اعتقاد افشار (1374) هنوز هم در عده ای از حسینیه ها آثار کلک باقی است؛ اما در بسیاری از جاها برای عبور و مرور اتومبیل آن را خراب کرده اند. کلک میدان امیر چخماق نیز تخریب گشته با این حال یکی از آثار دیدنی یزد که در این میدان قرار دارد نخل عظیمی است که مسلماً از سال 1229 قمری در آنجا وجود داشته است. بدین علت و شرح که تاریخ پارچه روپوش سیاه آن با نقش شیر و خورشید 20 شهر رجب 1229 است. اضلاع نخل 8٫58٫5 متر وبلندی آن نیز 8 و 1٫2 متر است.

قلمسیاه در کتاب یزد در سفرنامه ها درباره نخل اینگونه مینویسد اما اسکلت حیوانی عظیم جثه از عهد عتیق در کنار میدان نظر ما را به خود کشید بعدها نظیر این اسکلت را در یکی دو شهر دیگر هم دیدیم که همه از یک تیره بودند. اما عظمت هیچ یک به پایه این اسکلت حیرت آور که در گوشه میدان امیر چقماق افتاده بود نمی رسید اسم این حیوان نخل است. اسکلت نخل در حد خود اثری است عظیم پیداست که مردمی دسته جمعی این عماری سنگین وزن را ساخته اند تا در ایام عزاداری نمایشی شایسته شهر خود بدهند

بخشهایی از بناهای احداث شده در میدان امیرچقماق تا قرن یازدهم رو به زوال و ویرانی نهاد تا آن که در دوره صفوی به دستور بهادرخان شمس یوسف میبدی برخی از بناهای مخروب که روزگاری به دست میرچخماق و ستی فاطمه بنا شده بود مرمت و بازسازی شد. از جمله وی کاروانسرایی در مکان قبلی کاروانسرای امیر چخماق احداث کرد و آن را کاروانسرای خان شمس یوسف نام نهاد وحدت زاده، 1387 ، 85 ، به نقل از جامع مفیدی ، 1352 ، 172) تعمیر و بازسازی بناهای دوران اولیه در زمان صفویان و احداث ابنیه عام المنفعه جدید در این دوران از توجه ویژه به این مرکز شهری حکایت میکند عمارت خورشید 1392 (76)

 حسینیه امیر چخماق

بعد از بهادرخان تا سده سیزدهم هجری دوره قاجار این مجموعه هم رو به ویرانی نهاد تا بعدها بر سر در بازار آحاج قنبر بنای زیبا و بلندی به اسلوب بناهایی که در تکایای یزد دیده میشود ساخته شد. این بنای فخیم عظیم از نظر مسافران معرف شهر یزد است و هنگامی که میگویند «میرچقماق مرادشان همین بنا است در حالی که از آثار امیر چقماق نیست این بنا قسمتی است از حسینیه ای که در قرن سیزدهم هجری برپا گردیده و عبدالحسین آیتی در باب آن در آتشکده یزدان نوشته است که حدود یکصد و پنجاه سال قبل ساخته شد و طبق روایتی که نقل کرده

است بانی آن حاجی ابوالقاسم رشتی بوده است. ضمناً مینویسد که منارهای آن از ابتدا بدین بلندی نبود و استاد محمد بنا آن را از وجوه آقای عطار برافروخت اما در داخل غرفه وسط بنا یک قطعه سنگ مرمر به اندازه 2525 نصب و به خط نسخ بر آن عبارتی منقور است که نام سازندگان و تاریخ بنا را در بردارد نص عبارت این سنگ با مطالب مرحوم آیتی تطبیق نمیکند و معلوم میشود که او این کتیبه را ندیده بوده است. متن کتیبه مورد ذکر چنین است: عمل استاد محمد حسین ولد مرحوم استاد باقر بنا و استاد محمد ولد مرحوم زین العابدین کرمانی 1296 ، عمل الخالق شماعی افشار، 1374 ، ج 2 ، 708 قلمسیاه در کتاب یزد در سفرنامه ها پس از توصیف بنای تکیه علت ساخت این بنا را این گونه بیان میکند فلسفه ساختمان امیر چخماق به طوری که خود یزدی ها میگویند این بوده است که در حدود یک قرن قبل میدان امیر چخماق حکم دروازه یزد را داشته و برای اینکه مسافران کویر دروازه یزد را از دور ببینند و در شب کاروانها راه را گم نکنند این دو مناره را با سر در آن ساختند و شبها فانوس به سر مناره ها میآویختند و به این طریق کاروانیان در تاریکی شب مسیر خود را تشخیص می دادند قلمسیاه 1373 263-264 این حسینیه با تصرفاتی که به مرورزمان در آن شده به میدان میرچقماق تبدیل شده است افشار 1374 ، ج 2 ، 754 ).

در مقایسه تطبیقی میدان در حالت قبل و بعد از ساخت تکیه در دوره قاجار میتوان به موارد زیر اشاره کرد تا پیش از دوره قاجار اگرچه میدان فرم کلی خود را یافته و عناصر شهری اعم از مسجد جامع نو مسجد امیر چخماق بازار حاجی قنبر آب انبار و حمام امیر چخماق و کاروانسرا فضاهای پیرامونی میدان را اشغال کرده و حدود آن را به وجود آورده اند. این روند شکل گیری به سبب توسعه ارگانیک خود فاقد انتظام تعریف شده است بنابراین هنوز ساختاری که امکان ایجاد تمرکز بصری را داشته باشد ندارد.

در دوره قاجار با اهمیت یافتن سنت تعزیه و آیینهای مذهبی و رواج آن میدان تاریخی عرصه شکل گیری کالبدی

می گردد که در پی پاسخگویی به نیاز جدید میبایست به گونه ای طرحی شده ساختار کالبدی خود را بازیابد. به عبارت دیگر کالبد معماری در خدمت رویداد قرار گرفته و معماری رویداد پدید میآید بدنه جنوب شرقی که پیش از این با ورودی بازار حاجی قنبر و احتمالاً حجره های رو به میدان کاروانسرا و سر در آب انبار تعریف میشده و احتمالاً فاقد ساختاری منظم بوده با طراحی یکپارچه جایگزین میشود عمارت خورشید 1392 (77) کیانی در رابطه ساختار پلکانی تکیه معتقد است: بدنه اصلی فضا با تقارن ،پلکانی چشم ناظر را به نقطه غایت هدایت میکند. این عالی ترین شکل تجلی اصل هماهنگی در فضای شهر ایرانی است کیانی 1379 (159) در تکمیل ایده اولیه و در پی ساختن بدنه جنوب شرقی ساختار پلکانی بدنه های شمالی و جنوبی نیز شکل گرفت. این بدنه ها احتمالاً در دوره پس از ساخت ضلع شرقی و با هدف محصور ساختن ساختار فضایی میدان سازمان دهی شد. با تکمیل بدنه های شمالی و جنوبی میدان ارگانیک اولیه ساختاری نوین به خود گرفت که انتظام فضایی کالبدی و تأکید ویژه بر نقطه میانی دید نتیجه مستقیم آن بود عمارت خورشید 1392 (78)